Stanford Üniversitesi Psikoloji Bölümü Profesörü Philip Zimbardo, her insanın gerekli şartlar oluşursa ve kontrolsüz güç verilirse zalimleşebileceğini göstermek için bir deney gerçekleştirdi.
Psikolog Zimbardo, 1973’te Stanford Üniversitesi’nin bodrum katında 21 erkek üniversite öğrencisi ile yürüttüğü 2 hafta sürmesi planlanan deneyde, katılımcılara günlük 15 dolar vererek onlardan gardiyan ya da mahkum rollerini yapmalarını istemişti. Katılımcılara rastgele roller atanmış ve deney gerçek hayattakine benzer şekilde tasarlanmaya çalışmıştı. Mahkum rolündekiler gerçek hayattaki gibi evlerinden habersizce alınarak tutuklanmışlardı. Gerçekliği artırmak adına gardiyanlar düdükler ve kelepçeler kullanmış, mahkumlarla asla göz göze gelmemek için siyah gözlükler kullanmışlardı. Suçlular da gerçekten birer suçluymuş gibi muamele görmüşlerdi. Ardından bir hapishaneye çevrilen Stanford Üniversitesi’nin psikoloji bölümü binasının bodrum katına götürülmüşlerdi.
Mahkumlar hapishaneye ulaştıklarında tıraş edilmiş, kişisel eşyalarına el konulmuş, hapishane kıyafetleri ve kendilerine ait yataklar verilmişti. Ayak bileklerine zincirler takılmıştı. Üzerinde numaraları yazılı olan kişisel hapishane kıyafetleri giydirilmişti.
Kısa süre içinde gardiyanlar ve mahkumlar kendilerine verilen rollere alışmıştı. Gardiyanlar kendilerine verilen rolleri oldukça benimsemişti. Deney başladıktan kısa bir süre sonra gardiyanlar giderek sertleşen davranışlar sergilemeye başlamıştı. Mahkumlara karşı saldırgan tavırlar sergilemiş ve bundan zevk alıyormuş gibi görünmüşlerdi. Deney, gardiyanların mahkumlara adeta işkence ettiği bir ortama dönüşmüştü. Mahkumlara hakaretler edilmiş, sıkıcı ve küçük görevlerle dalga geçilmiş, adeta insanlıktan çıkarılmışlardı. Mahkumlar da giderek rollerini benimsemiş, hapishane kurallarını oldukça ciddiye almaya başlamışlardı. Hatta bazıları kurallara uymayanlara karşı gardiyanların yanında yer almışlardı. Mahkumlar gardiyanlara daha bağımlı hale geldikçe gardiyanlar mahkumlara karşı daha küçük düşürücü şekilde davranmaya başlamışlardı. Gardiyanlar onlara küçük düşürücü şekilde davrandıkça mahkumlar giderek daha itaatkar davranmışlardı. Mahkumlar itaatkar davrandıkça gardiyanlar giderek agresifleşmişlerdi.
Deneklerin rolleri rastgele seçilmişti. Gardiyanların veya mahkumların seçilmesinde herhangi bir kıstas yoktu. Buna rağmen rollerini benimsemişlerdi. Bu deney, toplumun onlara biçtiği roller karşısında insanların, rollerine nasıl adapte olduklarını net bir şekilde ortaya koymuştu.
Gücü eline alan, en vicdanlı insan bile zalimleşebilir. Zimbardo, gücün insanı nasıl zehirlediğini seneler önce tüm dünyaya gösterdi.
İlk döneminde samimiyetiyle ön plana çıkan bir başkanın, nasıl olsa güç bende tekrar seçildim diyerek ikinci döneminde halktan uzaklaşmasını güç zehirlenmesi olarak yorumlayabiliriz. Mahkumlarda öğrenilmiş çaresizlik vardı. Sayımız azda olsa bizler hala mücadele ediyoruz, sindiremediniz, siz gardiyan, bizde mahkum değiliz. Bu durumda siz de istediğiniz gibi jop sallayamazsınız. Güç sizde sanıyorsunuz ama biz biliyoruz ki; “Lahavle vela Kuvvete illa Billahil Aliyyil azim “ Güç ve kuvvet ancak yüce ve büyük olan Allah'a aittir..
